Vaskar klimaendringane fortida vår på havet?

Ekstremvêr og stigande havnivå truar med å vaske vekk viktige spor etter steinalder og vikingtid. Arkeologane meiner det hastar å få oversikt over sårbare kulturminne langs den vêrharde kysten av Atlanterhavet.

Nye arkeologiske utgravingar tyder på at ytterkysten av Noreg er rik på lite utforska historiske spor etter menneskeleg aktivitet. Mange av desse kulturminna skriv seg frå perioden rett etter siste istid.

- Allereie for 11 000 år sidan ferdast norske sjønomadar ytst i havgapet og hausta av havet under ekstremt tøffe forhold. Dei var båtkunnige og fiska og jakta sel og andre marine pattedyr. Dei hadde eit maritimt levesett vi ikkje har så mykje kunnskap om frå andre delar av Europa i steinalderen, seier arkeolog Morten Ramstad.

Ramstad er sjef for fornminneseksjonen ved Universitetsmuseet i Bergen og har dei siste åra leia utgravingar på vestkysten av både Noreg og Island. No er han redd for at dei pågåande klimaendringane ikkje berre truar framtida vår, men òg viktige spor etter fortida. 

Fann elleve steinalderbuplassar på knøttlita øy

Eit unikt utgravingsprosjekt på Hjartøyna i Øygarden vest for Bergen gir ein peikepinn om kor omfattande spor etter fortida som no står i fare for å gå tapt. Universitetsmuseet i Bergen og Institutt for arkeologi, historie, kultur- og religionsvitskap ved UiB har sett seg føre å gå opp alle spor etter menneskeleg aktivitet på øya.

- Det betyr at vi kartlegg 11 000 år med busetjing, fangst, fiske og annan aktivitet. Vi saumfer Hjartøyna etter spor heilt frå dei fyrste pionerane kom til norskekysten i starten av eldre steinalder og fram til plasten som rek i land på strendene i dag, seier Ramstad. 

Utgravingane starta i 2020, og sjølv om øya berre er ein flugelort på kartet – knapt ein kvadratkilometer stor – er det allereie avdekt elleve buplassar frå steinalderen. 

Dei eldste spora etter menneskeleg aktivitet på øya er altså om lag 11 000 år gamle, og Ramstad fortel at det er snakk om mellom anna pilspissar og flintavslag frå reiskapsproduksjon. Funna kan knytast til sjønomadar, fangstfolk som truleg ikkje heldt til på faste buplassar, men som flytta frå stad til stad etter kor ressursane fanst. 

- Det at dei heldt til heilt ytst på kysten, tyder på at seljakt var særleg viktig for dei. Selen gav både skinn, spekk og kjøt. Sjønomadane hadde truleg skinntrekte båtar, og vi veit at dei var utruleg mobile. Same type reiskapar frå same periode av steinalderen er funne heile vegen frå Finnmark til svenskegrensa i Oslofjorden. Det betyr at både folk og kunnskap reiste raskt langs kysten, seier han.

Viktige funn frå vikingtida

På Hjartøyna er det òg funne heile trettiåtte hustufter og ni båtopptrekk frå seinare periodar, dei fleste frå vikingtida. 

- Mange av tuftene er såkalla strandtufter, små hus eller buer nytta til vinterfiske og fangst, seier Ramstad.

Dei eldste buene var i bruk allereie i eldre jernalder, for meir enn 1600 år sidan. Så er det ei klar auke i aktiviteten i vikingtida (750-1050 e.Kr.), før tuftene går ut av bruk i tidleg mellomalder (1050-1130 e.Kr.). Ramstad fortel at avviklinga truleg har samband med etableringa av kommersiell tørrfiskhandel og Lofotfisket. 

Han karakteriserer funna som viktige:

- Det er undersøkt svært få slike tufter i Noreg, og difor har vi mangelfull kunnskap om dei. Strandtuftene ligg vanlegvis samla i små grupper, og no finn vi altså ein av dei største konsentrasjonane i landet nettopp i Søndre og Nordre Hjartøyvågen. Det er to beskyttande viker som går rett ut i storhavet frå den eksponerte vestsida av Hjartøyna, fortel han.

Unikt vindauge mot fortida

Kor mykje strandlinja har endra seg sidan siste istid, varierer veldig frå region til region. Inst i Oslofjorden har det høgste havnivået til dømes vore over 200 meter høgare enn i dag. 

På vestkysten av Noreg har eit heldig samanfall av landhevinga – at landet hevar seg etter at trykket frå isen forsvann – og endringar i havnivået ført til at strandlinja har endra seg lite på tusenvis av år.

- Det gjer Hjartøyna til eit unikt vindauge mot fortida. Landskapet i dag er mykje det same som det steinaldermenneska såg utover, og ei god vik for tusenvis av år sidan, er framleis ei god vik i dag. Til samanlikning vil det som var kystnære buplassar langs Oslofjorden i steinalderen, ligge høgt oppe og langt frå kysten i dag. Andre stader i Europa kan slike buplassar ligge under vatn, forklarer Ramstad. 

No kan klimaendringane altså lukke dette vindauget. 

- Vi kjenner fleire døme på kulturminne som er heilt eller delvis skylte på havet før dei er undersøkte. Det gjeld både gravrøyser i Vest-Noreg og spor etter norrøne fangstplassar på Island. Faren er at vi går glipp av viktige kjelder til ein del av noregshistoria som har fått lite merksemd, nemleg den som handlar om livet på den vêrharde ytterkysten, seier Ramstad.

Vikingtida i nytt lys

Fornminneleiaren meiner at meir omfattande arkeologiske undersøkingar av ytterkysten kan gje ny kunnskap om dei lange linjene i utnytting av marine ressursar, tilpassing til klimaendringar og utvikling av marin teknologi.

Han trur dessutan at det å kaste nytt lyst over kysthistoria kan gjere den plutselege norske ekspansjonen i vikingtida litt meir forståeleg. Ramstad er neppe den einaste som synest vikingtida kjem litt brått på i noregshistoria. Det er som om Noreg over natta rykka opp i den marinteknologiske elitedivisjonen og gjekk frå å vere periferi til å setje skrekk i store delar av Europa.

- Eg trur det gjev meir meining å sjå vikingtida som ledd i ei utvikling som hadde gått føre seg lenge, der havet batt saman og ikkje skilde, og der langsiktig utvikling leidde til god navigasjonskunnskap og eminent båtteknologi med raske skip og store segl, seier Ramstad, og legg til: 

- Her på vestkysten av Noreg vart det utvikla teknologi, tankegang, økonomi og logistikk som må ha vore avgjerande for ekspansjonen vestover i vikingtida. For å få eit betre bilete av denne prosessen, må vi få betre oversikt over dei kulturelle spora som finst. Det må starte med det mest sårbare, nemleg kulturminne langs ytterkysten som hittil ikkje er undersøkte.

Sogelesing med bondebriller

Eit tema som har fått mykje merksemd i norsk historieskriving – og ein viktig plass i norsk nasjonalkjensle – er landnåmstida; folkesettinga av Island frå Noreg frå 870-talet.

- Tradisjonelt vert denne ekspansjonen forklart med folkevekst og behovet for meir dyrkbar jord, men det trur eg skuldast at vi har lese islandssogene med bondebriller på. Jakta på marine ressursar har nok vore langt viktigare enn historiebøkene gjev uttrykk for, seier Ramstad.

Dei siste åra har han gjort utgravingar på Island saman med det islandske arkeologiske instituttet (Fornleifastofnun Íslands). Utgravingane har vore konsentrerte om Strandir nordvest på Island, eit område som er godt kjent frå sogelitteraturen.

Området er kupert og goldt og lite eigna for landbruk, men har gode hamnar, rikt fiske og gode moglegheiter for fangst av marine pattedyr og for innsamling av ærdun.

- Kjeldene til kunnskap om landnåmet på Island er primært gardar som dreiv med husdyrhald, og til liks med i Noreg, er det undersøkt svært få lokalitetar med klar maritim orientering. Undersøkingane på Strandir kan bidra med viktig materiale som vil gje eit breiare og meir nyansert bilete av livet i landnåmstida, meiner Ramstad.

Han fortel at  arkeologane allereie har funne mange spor frå landnåmstida, mellom anna etter fangststasjonar og oljegroper som vart brukte til utvinning av olje frå sel og kval. Beinrestar frå marine pattedyr vert no DNA-analyserte for å finne ut kva artar landnåmsfolket jakta på.

Unikt tilbod til arkeologistudentar

Utgravingane på Hjartøyna er ikkje berre forsking, men også eit unikt utdanningstilbod til arkeologistudentar på Universitetet i Bergen. 

I løpet av tre år har om lag 45 masterstudentar prøvd ut ulike arkeologiske metodar i praksis. Dei har tatt stikkprøvar gjennom torvmyra som har lagt seg over berget; dei har grave, bore, vaska og sila og lært noko alle innan faget veit: Arkeologi er både fysisk hardt arbeid og filigransarbeid i rikt monn. 

Dei har brukt karbondatering (sjå faktaboks) for å fastslå kor gamle ting er, og dei har lært om strandlinjekurver – altså om korleis ein nyttar kunnskap om geologi og vegetasjon til å finne ut korleis havnivået og dermed også strandlinja har endra seg gjennom tusenåra. 

Sidan utgravingane ikkje konsentrerer seg om ein bestemt historisk periode, men har som mål å dokumentere all menneskeleg aktivitet på øya, får studentane også innblikk i samtidsarkeologi.

- Vi dokumenterer spor etter det rike sildefisket frå 1930-talet og ser på følgjene av at havet plutseleg vart tomt for sild på grunn av overfiske på 1960-talet. Vi ser på nokre av dei tidlegaste døma på fiskeoppdrett i Noreg og på korleis røyrgatene til Stureteminalen, som går rett over ein gamal steinalderbuplass, pregar øya, seier han.

Ei historie om tilpassing

I dag forbind dei fleste tørrfisk med Lofoten, men ifølgje fleire forskarar kan det ha vore tørrfiskproduksjon i Øygarden til inn på 1200-talet. 

- Vi veit at skreien tidlegare gjekk lenger sør, og sjølv om klimaet var våtare og mildare og tørkeforholda dårlegare enn i Lofoten, var nok tørrfisken viktig for hushaldet på Vestlandet. Han var òg truleg nødvendig basismat for lengre sjøfart, forklarer Ramstad. 

Etter kvart som arkeologane gjer fleire funn langs kysten av Noreg, vert det tydelegare at det framleis er hol å tette i den over 11 000 år gamle historia om folket i Noreg.

- For meg vert det stadig tydelegare at denne historia meir enn noko anna handlar om det komplekse samspelet mellom menneske, maritim meistring, hav og samfunn. Både i nær og fjern fortid har forfedrane våre tilpassa seg store endringar i klima og ressurstilgang. Spørsmålet er om vi i dag kan handtere klimaendringane vi står overfor på ein like overtydande måte, undrar Ramstad.